UKRAIŃSKA ALTERNATYWA

Na początek – wspomnienie. 24 sierpnia 2021 roku nad Dnieprem to dzień wielkiego święta. Na terenie całej Ukrainy trwają obchody 30. rocznicy uzyskania niepodległości. Najważniejsze obchody odbywają się tradycyjnie w Kijowie, na placu Niepodległości (ukr. Majdan Nezałeżnosti) i najważniejszej ulicy kraju, Chreszczatyku. Głównym punktem programu, prócz wojskowej parady, jest 12-minutowe przedstawienie opowiadające o historii Ukrainy od czasów Rusi Kijowskiej po współczesność [zachęcam do obejrzenia;

Kolejny akt rosyjskiej agresji rozpocznie się równo 184 dni później.

Do wojny pozostało pół roku.

***

Tamte obchody przybrały niezwykły kształt i były szczególnie celebrowane nad Dnieprem. Był to efekt powszechnego poczucia, że przez trzydzieści lat niepodległości Ukrainie udało się dokonać niezwykłego skoku w obszarze budowania swojej państwowości, tożsamości, jedności. Rytm jej zmian wyznaczały kolejne rewolucje – poczynając od kompletnie w Polsce nieznanej „rewolucji na granicie” (studenckie protesty z 1990 roku), przez pomarańczową rewolucję z 2004 roku, na rewolucji godności z 2013 kończąc – jak i wojna z Rosją, którą rozpoczęła aneksja Krymu, a następnie wybuch sterowanego separatyzmu w Donbasie.

Dla większości Polaków – ale nie tylko, dotyczy to większości świata – Ukraina na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat to pojawiała się, to znikała z pola zainteresowań. Zdobywała chwilę uwagi, poruszała serca, po czym schodziła w cień. W efekcie wielu ludziom umykały niezwykle ważne procesy, które zachodziły na Ukrainie; postępy, które stawały się coraz bardziej irytujące i niebezpieczne dla Kremla. Poniżej ich lista:

Budowa ukraińskiego narodu politycznego | Ukraina na przestrzeni ostatnich lat stawała się coraz bardziej świadomą wspólnotą wartości. Tak jak w XIX wieku dla wielu ludzi „zostanie Polakiem” tożsame było ze swego rodzaju manifestem, atrakcyjnym wyborem drogi umiłowania wolności, niezależności, a także wyrazem sprzeciwu względem „rosyjskiego porządku”, tak na początku XXI wieku wybór „zostania Ukraińcem” dla części osób z obszaru dawnego ZSRR oznaczało szansę na wyjście ze stanu „post-sowieckości”, zabicie wewnętrznego homo sovieticusa. Nie jest przypadkiem, że rewolucję godności rozpoczął wpis na FB dziennikarza afgańskiego pochodzenia Mustafa Najem, a pierwszą ofiarą rewolucji godności był 20-letni Serhij Nihojan, z pochodzenia Ormianin. Ukraina po ZSRR odziedziczyła społeczeństwo, w którym bardzo wielu ludzi ma mieszane pochodzenie – rodzinne korzenie polskie, rosyjskie, ormiańskie, gruzińskie, tatarskie itd. Łączyć ich zaczęła idea Ukrainy jako państwa wolnego, walczącego o swoją lepszą, europejską przyszłość, budowanego w kontrze do „ruskiego miru”. Sam poznałem wiele osób, które po 2013 roku zdecydowało się na Ukrainę wyjechać – z Białorusi, Kazachstanu oraz wielu innych państw – i aktywnie włączyło się w budowanie tego „nowego, wspaniałego” państwa. Kwestia etniczności schodziła na plan dalszy. I to nawet pomimo – od tego uciec nie można – krzewienia (za czasów Poroszenki) lub akceptacji (za czasów Zełenskiego) kultu ukraińskiego nacjonalizmu, który w dobie wojny z Rosją stał się przede wszystkim nośnikiem „anty-rosyjskości”.

Wybór „zachodniej cywilizacji” | Warto pamiętać, że rewolucja godności wybuchła jako Euromajdan. Katalizatorem stała się decyzja Wiktora Janukowycza o rezygnacji z umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. I choć dla wielu ta „europejskość” nie była (i w wielu wypadkach nadal nie jest) w pełni opisana, zrozumiana, stając się raczej pewną idealistyczną wizją lepszego świata, jedno było pewne – jest ona bardziej atrakcyjna, niż bliskie związki z Rosją. Przede wszystkim był to wybór wartości – demokracji, wolności, poszanowania prawa, własności, systemu zasad porządkujących życie w sposób uczciwy. Czyli coś, co ze swej natury stoi w kontrze do tego, jak zbudowana jest Rosja. I tak od 2013 roku liczba zwolenników wstąpienia do Unii Europejskiej wzrosła na Ukrainie z 49% do 86%.

Kres dwóch Ukrain | Nadal w wielu moich rozmowach pojawia się motyw, który sprowadza się do zdania: „przecież Ukraina to tak naprawdę dwa różne państwa, to Zachód i Wschód, część lubi Europę i USA, a część Rosję”. Tak, przez lata linia tego podziału była ostra, przejawiała się w wyborach politycznych, orientacji na kierunek współpracy międzynarodowej, jak i kulturowych (jakie filmy oglądamy, jakiej muzyki słuchamy, jakiego języka używamy). Jednak w ciągu ostatnich ośmiu lat postępował proces coraz mocniejszego zasypywania tych dawnych podziałów. Najpierw pokazał to wybór Petra Poroszenki, który wybory wygrał dzięki temu, że potrafili na niego zagłosować i ludzie z Ukrainy zachodniej, jak i wschodniej (Poroszenkę kojarzyli m.in. z jego obecności w rządach konstruowanych przez prorosyjską Partię Regionów). Ta możliwość bycia wybranym przez wszystkie ukraińskie regiony od 2014 roku stała się podstawą do wyborczego zwycięstwa, zastępując wcześniejszą polaryzację. W roku 2019 właśnie dzięki tej „wybieralności” na terenie całej Ukrainy prezydenturę zdobył pochodzący z Krzywego Rogu (południe Ukrainy) Wołodymyr Zełenski, który do startu kampanii wyborczej był rosyjskojęzyczny (języka ukraińskiego de facto uczył się w trakcie walki wyborczej). Warto pamiętać, że był on gwiazdą dla całego obszaru dawnego ZSRR, występując w licznych kasowych komediach romantycznych, użyczając głosu w dubbingach, jak i tworząc produkcje (był m.in. producentem wschodniego „Rancza”, czyli serialu „Swaty”), które oglądane były – umownie pisząc – od Brześcia po Władywostok. Stał się prezydentem, który potrafił (a przynajmniej starał się) łączyć wszystkie różnorodności i niejednoznaczności Ukrainy. I zapewne właśnie przez to jest tak niewygodny dla Kremla i Moskwy. Postawił bowiem na sposób budowania wspólnoty, który jeszcze skuteczniej odrywał Ukrainę od Rosji.

Uniezależnienie od Moskwy | Na przestrzeni ostatniej dekady na Ukrainie doszło do gruntownego zerwania wielu pomostów łączących ten kraj z Rosją. Co istotne, znacznie ważniejsze w tym względzie od kwestii ekonomicznych (doszło do swoistego przeorientowania kierunków współpracy gospodarczej) był obszar kultury. Nad Dnieprem stawiano na krzewienie języka i kultury Ukrainy (choć wbrew tezom kremlowskiej propagandy nikt za używanie języka rosyjskiego nie był prześladowany; wojna w Donbasie udowodniła wielu Ukraińcom, że można być rosyjskojęzycznym patriotą Ukrainy), praktycznie odłączono się od świata rosyjskiej pop-kultury i mediów społecznościowych (brak koprodukcji z podmiotami rosyjskimi; zakazy wjazdów dla artystów z Rosji, którzy akceptowali Putina; przejście na Facebooka kosztem rosyjskiego VKontakte). Najistotniejszy – i najbardziej bolesny dla Moskwy – stał się jednak akt uniezależnienia się ukraińskiej cerkwi prawosławnej. Oznaczał on bowiem zabranie moskiewskiemu patriarchatowi „rządu dusz” nad milionami Ukraińców. Dla Rosji, w której od lat trwa sojusz ołtarza z tronem i dla której idea „trzeciego Rzymu” jest jedną z podstawowych składowych idei imperialnych, był to akt wyjątkowo bolesny.

„Niebezpieczne” idee | Niemniej niebezpieczny i bolesny dla Rosji był fakt, że Ukraina zaczęła udowadniać, że możliwe jest budowanie państwa w sposób odmienny od rosyjsko-białoruskiego. W miejsce podstarzałych, autorytarnych, „serioznych” dziadków, na scenę wkroczył Zełenski. Wygrał on wybory jako „sługa narodu”, bezpośredni i stawiający na nowoczesność m.in. cyfryzację kraju, której emanacją stała się platforma Dija, dzięki której z poziomu aplikacji na telefonie z każdym miesiącem można załatwiać coraz więcej spraw urzędowych. Naturalnie, Zełenski zaliczył wiele wpadek, podlegał ostrej krytyce, nie sprawował swego urzędu w sposób krystaliczny – to jednak temat na cały osobny tekst. Najistotniejsze jest to, że Ukraina zaczęła pokazywać – z problemami, nadal trawiona korupcją i wewnętrznymi problemami – że są możliwe sukcesy i postęp w kraju postradzieckim, niebędącym w strukturach unijnych. Jak duże to miało znacznie dla całego obszaru dawnego ZSRR pokazała mi pewna letnia szkoła, w której uczestniczyłem w Kijowie w roku 2015. W mojej grupie byli aktywiści z Białorusi, Mołdawii, Gruzji, Azerbejdżanu, Armenii, Kirgistanu, Kazachstanu. Wszyscy z uwagą słuchali, co na Ukrainie się udało, a co nie, jakie reformy zadziałały, a jakie poniosły fiasko. Ukraina bowiem stała się dla wielu zwolenników demokracji w regionie swoistym punktem odniesienia, nadzieją na lepsze jutro.

Mam świadomość, że podjąłem się karkołomnej próby – w pięciu punktach opisać niezwykle złożone procesy, które odbywały się na Ukrainie na przestrzeni ostatnich lat. Tym niemniej, przy pełnej świadomości powierzchowności i braku wielu innych istotnych elementów, mam nadzieję, że udało mi się uchwycić rzeczy najważniejsze.

Ukraina – która dzisiaj nadal w wielu momentach opisywana jest w sposób przedmiotowy (z dodatkami o dzielnych ludziach i żołnierzach) – z każdym rokiem stawała się coraz sprawniejszym PODMIOTEM. Odpowiedź na pytanie „dlaczego ta wojna wybuchła?” nie sprowadza się więc tylko do obłąkanego umysłu podstarzałego satrapy, imperialnych idei i rewanżyzmu. Za decyzją o agresji stało także poczucie Moskwy, że Ukraina się wymyka, że staje się niebezpiecznym punktem odniesienia. Na Kremlu zapewne patrzyli na te wszystkie procesy z politowaniem, złością i w duchu „co też oni sobie myślą, przecież są tacy sami jak my”. Tak, Ukraina nie pozbyła się wszystkich swoich bolączek i obciążeń. Tak, wielu problemów nie udało się rozwiązać. Jednak dla podjęcia decyzji o jej zniszczeniu i wykrwawieniu wystarczył fakt, że ona po prostu PRÓBOWAŁA być inna… To dla Rosji było za dużo.

***

Na koniec – pytanie. 15 marca 2022 roku. Mija 20 dzień rosyjskiej agresji na Ukrainę. Jej dotychczasowy bilans to tysiące zabitych, zrujnowane miasta, morze krwi i okrucieństwa wypuszczone przez Kreml. Jakże odległym wspomnieniem jest ten piękny, pełen emocji, słoneczny i radosny 24 sierpnia… Ledwie pół roku temu, ale wydaje się jakby minęły dekady… Ponownie oglądam ten film z kijowskich obchodów i nie mogę uciec od pytania – co się stało z głównymi bohaterami przedstawienia, na którym zapłakał nawet prezydent Ukrainy?

Udaje mi się to sprawdzić.

Stojący na czele parady podpułkownik Wołodymyr Fedczenko od lat mieszka z rodziną w Irpieniu, mieście, które stało się centrum walk o ukraińską stolicę. Choć latem skończył swoją służbę w ukraińskim wojsku, od kilku dni bierze udział w walkach na przedmieściach ukraińskiej stolicy, pomaga również w ewakuacji cywilów z rejonów walk. Jego żona, która również służy w ukraińskiej armii, koordynuje ewakuacje ludności z bombardowanych miast i pomaga im znaleźć miejsca do życia w innych ukraińskich miastach.

Jesenija, dziewczynka, która zagrała Ukrainę, wyjechała wraz z rodziną z Kijowa już pierwszego dnia wojny, 24 lutego i obecnie przebywa w bezpiecznym miejscu. Jej kariera od występu 24 sierpnia przyspieszała, miała użyczyć głosu w dubbingu kilku animacji. Plany pokrzyżowała rosyjska napaść na jej ojczyznę. Teraz Jesenija – jak miliony Ukraińców – czeka na koniec wojny. Gdy rozmawiamy, jej mama nadal nie potrafi powstrzymać wzruszenia i poczucia dumy, gdy wspomina tamten ciepły, sierpniowy dzień. Jak mówi, dla Jesenii był to najpiękniejszy dzień w życiu. Naszą rozmowę kończy zdaniem: „Wierzymy, że takich pięknych dni i wydarzeń, jak wtedy, czeka nas i całą Ukrainę, jeszcze wiele”.

Też w to głęboko wierzę.

15 marca, wtorek, godz. 20:00